کتاب آرایی
در زمان های اولیه تاریخ بعد از اختراع خط و توان کتاب کردن علوم بشر برای زیباتر شدن کتاب کتاب آرایی را لازمه کار خود دانست" به مجموعه هنرهایی که در جهت تزیین کتاب گام بر می دارند را کتاب آرایی می گویند این هنرها شامل خوشنویسی تذهیب نگارگر جلد سازی و ابروباد هستند"
در این مقال بنده راجع به تذهیب که جز هنرهای وابسته به کتاب آرایی می باشد خواهم گفت
تذهیب کلمه ایست عربی به معنای زر اندود کردن بمنظوراستفاده طلا بین خطوط این نام را بخود گرفت
نقوش تذهیب برگرفته از طبیعت و ناتورالیسمی هست و این نقوش طبق اصولی در کنار هم قرار گرفته اند و ما را به زیبایی هر چه بیشتر نزدیک می کنند
بد نیست برای درک بهتر این هنر با تاریخچه کوچکی از آن آشنا شویم
ایرانیان از ابتدای تاریخ با نقاشی پیوند داشتند ازهمان ابتدا که بشر اولیه فهمید که می شود نقش کرد شروع به کشیدن نقش بر روی دیوار و اجسام شدند پس از آن در دوره ی هخامنشی از نقوش به جای مانده بر روی دیوارها و حکاکی های بنای تخت جمشید می توان این را دریافت که شروع نقوش تذهیب و پایه اصلی آن تقریبا از اوایل دوران هخامنشی در ایران آغاز شد در همین زمان برای تزیینات کاخ از نقاشی های رو گچ و نقش برجسته های دارای تزیینات استفاده می شد.
در زمان مانی که تقریبا مصادف با اواخر دوران ساسانی است برای نقش کردن کتاب ارژنگ از این نقوش استفاده شد.
در زمان مانی با اعتقاد که هر چیزی که زیباست قابل پرستش است باعث شد تا نگاگری ایرانی دارای جنبه های تزیینی بیشتری گردد مانی در کتاب ارژنگ برای ترسیم انسان در این کتاب از رنگ و طلا بسیار بهره برد این استفاده از رنگ و طلا زمینه ساز هنر تذهیب در ادوار آینده است.
می توان مانی را پایه گذارکتاب آرایی تذهیب و نگارگری ایران دانست چون قدیمی ترین کتاب مصور به جای مانده از دوران اولیه تاریخی ایران ارژنگ است.مانی برای آموزش اصول خود از نقاشی بهره گرفت و در این راه بسیار موفق بود او تبحر فوق العاده ای در نقاشی داشت کتاب او تنها کتاب مذهبی مصور در جهان است.
پس از آن با ظهور سلسله های اسلامی و ممنوعیت ترسیم انسان تذهیب در مسیر تکامل رشد کردابتدا با طلاکاری کتاب های مذهبی همچون قران وپس از آن با تزیین کتب ادبی و آموزه های اخلاقی همچون مثنوی و شاهنامه و سایر کتب ادبی
در زمان تیمور و پس از حمله مغولان به ایران هنر نگارگری و تذهیب در ایران رشد چشمگیری کرد شواهد موجود حاکی از آن است که در زمان تیموری سنگ بنا چند کتابخانه کارگاه برای رشد فرهنگ و هنر گذاشته شد و همین امر باعث به حد اعلا رسیدن هنردر دوران تیموری و پس از ان یعنی در سلسه صفویه شد.
کتاب های دینی همچون قران بایسنقری که یکی از بهترین نمونه قران خوشنویسی شده در عصر تیموری و پس از آن است اشاره کرد که بایسنقر میرزا یکی ازنوادگان تیمور(فرزند شاهرخ بن تیمور) خوشنویس آن می باشد.
یکی از بهترین نمونه های هنر نگارگری و تذهیب ایرانی می باشد محل نگهداری این اثر نفیس در تهران موزه کاخ گلستان می باشد. بیست و دو نگاره دارد و در کتابخانه بایسنقری تولید شده است
با رویکار آمدن حکومت صفوی و پیشینه ایران در دوران تیموری کارگاه های هنری در دربار سلاطین صفوی در تبریز به کار خود ادامه دادند و با ورود بهزاد نقاش دوره تیموری به تبریز شیوه نوینی در نقاشی ایران به وجود آمد.
از معروفترین نقاشی های این دوره شاهنامه شاه طهماسب است که داری دویست و پنجاه و هشت تصویر به شیوه مکتب تبریز از آثار سلطان محمد میرک نقاش میر سید علی و...است که در دوران ریاست بهزاد و پس از آن در تبریز اجرا شده است.
در این دوره با واژه به نام فرنگی سازی روبرو هستیم با رفتن سهل تر به اروپا هنرهای ایرانی وجه جدیدی از خود بروز دادند و سبک اروپایی معاب یا فرنگی سازی بروز کرد.
فرنگی سازی در اصل یکی از شیوه های نقاشی ایرانی بود و همچون ختایی که در آن نقش مایه های چینی را در نقاشی ایرانی در هم تنیدند و ترکیبی کاملا نو و ایرانی پدید آوردند در عناصر فرنگی هم این شیوه را بکار بستند. نقوش و عناصر فرنگی چنان در نقاشی ایرانی هضم شد که ترکیبی نو فراز آورد. این آثار گرچه در قیاس با دستاوردهای اروپا خام و نا پخته بود ولی به هر حال انگ و رنگ ایرانی داشت.
در زمان شاه طهماسب دو تن از ایرانیان یعنی عبدالصمد و میر سید علی از شاگردان بهزاد به هند رفتند. و مکتب نقاشی هند با رفتن تعدادی دیگر از هنرمندان پس از آنها پایه گذاری شد.
پیشگام این شیوه که ظاهرا مبتکر آن نیز هست شیخ محمد سبزواری است متاسفانه از آثار شیخ محمد در شیوه فرنگی سازی چیزی باقی نمانده است و اما چیزی که باقی مانده است نگاره هایی به سبک سنتی ایران و یا نگاره هایی در هفت اورنگ جامی است.
با توجه به آثار مانده شاید صادقی بیگ افشار را نخستین نقاشی بدانیم که از او چند تک نگاره با اسلوب فرنگی سازی در دسترس است(در یک مجموعه خصوصی در امانت موزه هنری فاگ )
نقاشی عامیانه یا قهوه خانه ای
منشا نقاشی عامیانه را باید در اعتقادات مذهبی و اخلاقی و حماسی و عملکرد اجتماعی آنها جستجو کرد نقاشی عامیانه یا قهوه خانه ای از نظر مضمون سه وجه عمده دارد : مذهبی رزمی بزمی.که ریشه آن به زمان صفویان باز می گردد
در نقاشیهای مذهبی که بیشتر تصاویری ازایام محرم روایت اصل بودنه تصویر یعنی نقاشی تحت الشعاع روایت قرار داشت پیکره اتقیا چهره های نورانی با هاله نورانی دور سر مجسم می شدند
و پیکره اشقیا با چهره های کریه و دوزخی تجسم می یافتند.
بخش دیگر را صحنه های حماسی و رزمی که منبع آن کتاب شاهنامه بود به خود اختصاص می داد
در زمان قاجارشاهد تغییر سبک در تذهیب و نگارگری هستیم
از دیگر دستاوردهای این دوره نقاشی گل مرغ است که در اوراخر دوران صفوی شروع و در دوره قاجار به اوج خود رسید
در این ادوار ساختن قلمدان و آثار لاکی نیز جز دستاوردهای این دوره بود ساخت جلد با روش لاکی در این دوره رواج پیدا کرد
در دوران معاصر در جهت تکامل این هنر تلاش های فراوان شده و خواهد شد. تذهیب همانند همه هنرهای بی تاثیر از جامعه نبوده و تحت تاثیر محیط در مسیرفراز و فرود قرار دارد